سه: گفتیم که ارسطو بحث جذاب و پر از پیچیدگی هامارتیا را در کتاب فن شعر مطرح می‌کند؛ کتابی که یکی از دلایل نوشته شدنش (غیر از کارکردهای مهم فلسفی) خواست ارسطو برای ارائه قواعدی دقیق درباره درام کلاسیکِ درست و خوب بود. او در فن شعر جابه‌جا از نمایش‌نامه اودیپ شاه سوفوکل مثال آورده، گویی آن را کامل‌ترین درام می‌دانسته و قصد کرده بر مبنای آن به یک صورت‌بندی کلی از قواعد نگارش درست درام کلاسیک دست یابد.
از این دیدگاه، شاید بتوان گفت که اگر بخواهیم از منظر ارسطویی به هر درامی با نگارش کلاسیک توجه کنیم، لاجرم آن را در نسبتی بینامتنی با اودیپ شاه خواهیم یافت. راه کارلیتو هم در این خصوص و برای علاقه‌مندان این آثار و درام یونان باستان، امکان کاوش جذابی را فراهم می‌کند. همچنین این دیدگاه را در نظریه بینامتنیت تقویت می‌کند که تمام متون، اعم از ادبی، سینمایی و... بدون در نظر گرفتن تاریخ تولیدشان از نظر پس‌وپیش بودن نسبت به هم درون یک روح جهانی قرار می‌گیرند و با هم ارتباط برقرار می‌کنند (برای مطالعه بیش‌تر: از متن تا بینامتن (1389)، رابرت استم، ترجمه فرهاد ساسانی، در «نظریه فیلم»، انتشارات سوره مهر). از این منظر می‌توان به جنبه‌های مختلف هامارتیای کارلیتو توجه کرد و آن را با اودیپ مقایسه کرد. در اودیپ شاه اودیپ در جایی سر یک دو راهی قرار می‌گیرد که پادشاهی با ملازمانش در حال گذرست. پادشاه از اودیپ می‌خواهد از سر راهش کنار برود اما اودیپ قبول نمی‌کند و جدالی درمی‌گیرد که به کشته شدن پادشاه منجر می‌شود. غرور معرفت‌شناسانه اودیپ مانع می‌شود به‌راحتی از سر راه پادشاه کنار برود و پس از رد شدن آن‌ها به حرکتش ادامه دهد. بعداً معلوم می‌شود این پادشاه پدر اودیپ بود و این در حالی است که او برای فرار از قتل پدر به دشت و بیابان زده بود. در راه کارلیتو هم کارلیتو اگر به درخواست بنی برای شراکت رضایت نمی‌دهد، می‌تواند او را تحقیر نکند و فقط تأکید کند که بازنشسته شده و قصد ادامه کار خلاف را ندارد. می‌تواند با حفظ آرامش بیش‌تر، به درخواست‌های بنی برای معاشرت هم رضایت دهد و در عین حال در ماجرای استفی هم از دیوید حمایت کند. اما غرور، چشم عقل او را کور می‌کند و با تندی‌کردنش با بنی مقدمات کشته‌شدنش فراهم می‌شود؛ ضمن این‌که غرور اودیپ و کارلیتو به کشته شدن کارلیتو و کور شدن اودیپ می‌انجامد.
در اودیپ شاه غیب‌گویی از معبد آپولو به اودیپ هشدار می‌دهد که عامل طاعون در شهر تِب، خودش است. اما اودیپ از گفته غیب‌گو برمی‌آشوبد و به او و کرئون بهتان می‌زند که آنان متحد شده‌اند تا پادشاهی را از چنگش درآورند. همین عدم توجه اودیپ به حرف‌های غیب‌گو باعث می‌شود در پیگیری علت طاعون آن قدر پیش رود که به قولی، در نهایت کارآگاه جنایت خود شود؛ که این وجهی دیگر از هامارتیای اودیپ را شکل می‌دهد که همانا غرور معرفت‌شناختی اوست. در راه کارلیتو نقش غیب‌گوی اودیپ بر دوش نریشن کارلیتوست. در واقع، پیرنگ فیلم‌نامه از جایی آغاز می‌شود که کارلیتو را دارند روی برانکارد می‌برند و پس از این، او روایت‌گر زندگی‌اش، از لحظه دادگاه تجدید نظر تا لحظه مرگش می‌شود. نریشن کارلیتو مدام به وی گوشزد می‌کند که فلان راهی که برگزیده، دارای نقصی است که از هامارتیا برمی‌خیزد و حامل آینده‌نگری است همچون نوعی غیب‌گویی؛ ولی کارلیتو کار خود را می‌کند و مطابق راه و روش خود پیش می‌رود. شخصیت گیل را هم می‌توان معادل شخصیت یوکاستا در اودیپ شاه دانست که مدام از اودیپ خواهش می‌کند به پیگیری دلیل طاعون پایان دهد تا گزندی به او و خانواده‌اش نرسد. اما اودیپِ غرق تکبر، هیچ‌گاه به حرف یوکاستا گوش نمی‌دهد. در فیلمهم هرچه گیل از کارلیتو خواهش می‌کند که در نجات تونی به دیوید کمک نکند، کارلیتو قبول نمی‌کند. گیل به کارلیتو هشدار می‌دهد که آخر راهی که برگزیده مرگ است و با این کار به او هم صدمات جبران‌ناپذیری می‌زند؛ و حتی کارلیتو را تهدید به ترک می‌کند.
***
ارسطو در تعریف کاتارسیس در فن شعر، آن را نوعی تزکیه و تطهیر روحی می‌بیند که در نتیجه تماشای ماجرای سوگناک قهرمان برای مخاطب رخ می‌دهد. طی کاتارسیس، مخاطب از سویی برای سرنوشت غم‌بار قهرمان دل می‌سوزاند و از سویی می‌هراسد که مبادا روزی اتفاق مهیبی که برای قهرمان رخ داده برای او هم رخ دهد و سرانجام، خیالش راحت می‌شود که برای او اتفاقی رخ نخواهد داد. طی همین سازوکار پیچیده است که هم‌ذات‌پنداری مخاطب با قهرمان تراژدی رخ می‌دهد؛ قهرمانی که در عین برتری از ما، شبیه خود ماست و همچون ما دچار نقص‌هایی است که موجب افول وی می‌شوند. هم‌ذات‌پنداری ما با کارلیتو نیز طی همین سازوکار پیچیده روی می‌دهد.
کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:
